29/30 listopada 1830 roku – Wybuch Powstania Listopadowego

Powstanie Królestwa Polskiego w 1815 roku było wynikiem zakończonych obrad kongresu wiedeńskiego porządkującego Europę po wojnach napoleońskich. Władzę nad Królestwem Polskim objął car Rosji Aleksander I, który nosił również tytuł króla dla nowo powstałego państwa. Car podpisał konstytucję dla kongresówki 27 listopada 1815 roku. Ustawa zasadnicza pozostawiała parlament, wojsko narodowe, administrację oraz prawo i sądownictwo w rękach polskich. Z formalnego punktu widzenia była to najbardziej liberalna konstytucja w całej Europie. Dla przykładu: w ponad trzy milionowym Królestwie Polskim prawo wyborcze posiadało 100 tysięcy ludzi, kiedy w tym samym czasie w 30 milionowej Francji głosować mogło tylko 80 tysięcy ludzi. Pomimo swej nowoczesności o konstytucji mawiano ówcześnie tak: Konstytucja na stole, bat pod stołem. Wiązało się to przekonanie z brakiem spójności między zapisami konstytucyjnymi a rzeczywistą ich realizacją. Ustalenia konstytucyjne nie były respektowane przez cara i jego współpracowników. Narastało niezadowolenie z rządów cara Mikołaja I następcy Aleksandra I. Ciągłe łamanie ustawy zasadniczej poprzez wprowadzenie cenzury, wprowadzenie bezdusznego drylu i kar cielesnych w wojsku przez zwierzchnika armii polskiej Wielkiego Księcia Konstantego doprowadziło do powszechnego niezadowolenia i atmosfery buntu. Ponadto sytuacja polityczna w Europie i przetaczające się przez kontynent zrywy narodowowyzwoleńcze i rewolucyjne nie pozostały bez wpływu na nastroje w Królestwie Polskim. Wieści o odzyskaniu niepodległości przez Greków w 1828 roku, powstaniu niepodległej Belgii w 1830 roku oraz wybuch rewolucji we Francji w 1830 roku podniosły poziom nastrojów kontestujących obecny stan.

Wybuch powstania poprzedziło utworzenie w 1828 roku tajnego sprzysiężenia w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie, na którego czele stanął podporucznik Piotr Wysocki. Oprócz wojskowych spisek objął także cywilów w tym studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Znakiem do rozpoczęcia walki miało być podpalenie Browaru na Solcu w Warszawie. W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku około dwudziestu kilku spiskowców zakatowało Belweder. Celem był zamach na Wielkiego Księcia Konstantego. Inne oddziały miały zaatakować koszary, w których znajdowali się rosyjscy żołnierze. Pośpiech i nieporozumienie spowodowały, że plan się nie powiódł a Wielki Książę Konstanty najpierw ukrył się, by następnie zbiec. Część oddziałów powstańczych po wyruszeniu z Łazienek przedostawała się przez bogatsze dzielnice miasta celem zajęcia go. Mieszkający na Nowym Świecie i Krakowskim Przedmieściu zamykali z trzaskiem okiennice. Przeciw powstaniu opowiedziała się większość generalicji. Napotkanych wyższych dowódców w tym generałów polskich rozstrzelano za odmowę objęcia przywództwa nad powstańcami lub za walkę przeciw powstańcom. Zaczęły się krwawe starcia z piechotą i kawalerią rosyjską. Słabo przygotowane rozpoczęcie powstania uratowała ludność Warszawy, która doprowadziła do zdobycia Arsenału, co pozwoliło dozbroić walczących. Wojsko rosyjskie pod dowództwem przerażonego Wielkiego Księcia Konstantego wycofało się z miasta. Noc listopadowa ukazała siłę i patriotyzm mieszkańców Warszawy, którzy zdecydowali o zwycięstwie u początku walk.

Konsekwencją wybuchu powstania listopadowego i detronizacji cara Mikołaja I, które miało miejsce 25 stycznia 1831 roku był wybuch wojny polsko-rosyjskiej, która rozpoczęła się na początku lutego tego roku. Na teren Królestwa Polskiego wkroczyła armia rosyjska licząca ponad 100 tysięcy żołnierzy dowodzona przez feldmarszałka Iwana Dybicza. Naprzeciwko niej stanęła licząca niespełna 50 tysięcy armia polska. Przez 10 miesięcy około 140 tysięcy ludzi prowadziło walkę z największą ówczesną potęgą militarną Europy. Rozpoczęte w listopadową noc powstanie narodowe było największym wysiłkiem zbrojnym w polskich walkach wyzwoleńczych XIX wieku.

Klęska powstania listopadowego spowodowana była między innymi bierną postawą dowódców, nieprzeprowadzeniem reform społecznych w tym uregulowaniem sprawy chłopskiej, przewagą liczebną wojska rosyjskiego. Skutki przegranego powstania były tragiczne. Jego uczestników głównie oficerów i działaczy politycznych skazywano na śmierć, więzienie lub zsyłano na Syberię. Konfiskowano majątki tych, którym udało się uciec i wyemigrować, ograniczono autonomię Królestwa Polskiego. Car Mikołaj I odwołał konstytucję, zlikwidował sejm i wojsko polskie, najważniejsze urzędy powierzano odtąd wyłącznie Rosjanom i służalczo nastawionym Polakom. Brutalna siła stała się podstawą władzy Rosjan a jej symbolem budowa Cytadeli Aleksandrowskiej. Rozpoczęto niszczenie oświaty i kultury polskiej. Nastąpił czas rusyfikacji w szkołach średnich, gdzie zaczął obowiązywać język rosyjski.